Two churches, two architects, one profile – national style and “borrowing” forms in the sacred architecture of the Second Polish Republic

Anna Tejszerska

s.annat.sjk@wp.pl
Katedra Kształtowania i Projektowania Krajobrazu, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (Poland)
https://orcid.org/0000-0001-7872-4496

Abstract

Artykuł poświęcony jest zapożyczeniom form w architekturze sakralnej II RP. Dokonano w nim analizy porównawczej kościołów wzniesionych w odległych od siebie miejscowościach (diecezja pińska i łódzka), przypisywanych różnym autorom, a wykazujących znaczne podobieństwo formalne. Opracowanie stanowi jednocześnie próbę ustalenia faktycznego autorstwa budowli. Przedstawia także pokrótce powszechną w czasie budowy omawianych kościołów ideę poszukiwania „stylu narodowego”, w którym zostały one ukształtowane i ukazuje podobne przykłady powielania form. Wywód oparto na archiwalnym materiale ikonograficznym – fotografiach z lat budowy, projektach oraz aktach pomocnych w rekonstrukcji życiorysu zawodowego twórców. Celem publikacji jest także przybliżenie postaci brzeskiego architekta Bronisława Nielubowicza i wątków pracy twórczej, które w ramach jej przygotowania udało się autorce ustalić.


Keywords:

national style, sacred architecture, interwar period, Bronisław Nielubowicz, architecture of the Second Polish Republic

Dziemjaniuk I., Konowaluk R., Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Korony Polskiej na Kijówce w Brześciu n/Bugiem, [w:] „Echa Polesia” 2007 nr 4(16), s. 37−39.
  Google Scholar

Elenchus ecclesiarum et cleri dioecesis pinskensis pro anno Domini 1926, Pinsci 1926.
  Google Scholar

Elenchus cleri secularis ac regularis Dioecesis Lodzensis pro Anno Domini 1922, Łódź 1922.
  Google Scholar

Grad S., Rozwój sieci parafialnej w Łodzi w okresie międzywojennym, [w:] „Łódzkie Studia Teologiczne” 1999, nr 8, s. 365−377.
  Google Scholar

Hałaburda M., Diecezja pińska (1925−1939). Rys historyczny, [w:] „Textus et Studia” 2017, nr 2(10), s. 95−119.
  Google Scholar

Hałaburda M., Schematyzmy Diecezji Pińskiej (1926−1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2019, nr 112, s. 151−166.
DOI: https://doi.org/10.31743/abmk.2019.112.08   Google Scholar

Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku: struktury administracyjne. Wspólnoty Religijne i Narodowe w Rzeczypospolitej w Drugiej Połowie XVIII wieku, t. 2. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1998.
  Google Scholar

Kościół katolicki w Polsce 1918−1990. Rocznik statystyczny, red. Adamczuk L., Zdaniewicz W., Główny Urząd Statystyczny, Zakład Socjologii Religii SAC, Warszawa 1991.
  Google Scholar

Kumor B., Projekty reorganizacji Kościoła polskiego w latach 1918−1925, [w:] „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1975, nr 8, s. 155−162.
  Google Scholar

Kurenda Konsystorza Metropolitarnego Lwowskiego Obrządku Łacińskiego 1903, Lwów 1903.
  Google Scholar

Nowowznoszony kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Nowem Złotnie (fotografia, 1930), [w:] „Łodź w Ilustracji” 1930, nr 38, s. 3.
  Google Scholar

Nielubowicz B., Moje kresowe szczenięce lata, [w:] „Echa Polesia” 2014, nr 3(43), s. 46−59.
  Google Scholar

Nitsch A.L., Leksykon architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Polsce działających, Warszawa (bdw), mps ISPAN, t. 12.
  Google Scholar

O budowę kościoła w Nowem Złotnie, [w:] „Rozwój” 1928, nr 199, s. 13.
  Google Scholar

Oleńska A., Zgliński M., Polesie jako region artystyczny w dawnej Rzeczypospolitej. Uwagi po pięciu latach inwentaryzacji kościołów i klasztorów rzymskokatolickich województwa brzesko-litewskiego, [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, red. Walczak W., Łopatecki K.., t. IV, Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, Białystok 2013, s. 109−134.
  Google Scholar

Ostrowski J., Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Królowej Polski w Zadwórzu, [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 11, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2003, s. 341−348.
  Google Scholar

Paszkowicz A. Historia budowy kościoła pw. Najświętszego Serca Jezusowego i Serca Maryi w Peliszczach, „Echa Polesia” 2011, nr 3(31), s. 3−22.
  Google Scholar

Peliszczanin, Budowa kościoła w Peliszczach, „Polesie”, 1930, nr 22, s. 6−7.
  Google Scholar

Pszczółkowski M., Architektura użyteczności publicznej II Rzeczypospolitej 1918−1939. Forma i styl, Księży Młyn, Łódź 2014.
  Google Scholar

Pszczółkowski M., Architektura szkolna II Rzeczypospolitej (1918−1939), Księży Młyn, Łódź 2017.
  Google Scholar

Różański M., Organizacja terytorialna diecezji łódzkiej w latach 1920−1925, [w:] „Łódzkie Studia Teologiczne” 2015, nr 24/2, s. 85−106.
  Google Scholar

Rozbicka M., Małe mieszkanie z ogrodem w tle w teorii i praktyce popularnego budownictwa mieszkaniowego w międzywojennej Polsce, Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej, Seria Architektura. Warszawa 2008.
  Google Scholar

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 8: Województwo poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
  Google Scholar

Stefański K., Architekt Józef Kaban, [w:] „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1990, nr 3−4, s. 207−215.
  Google Scholar

Stefański K., Kościoły Łodzi międzywojennej [w:] Sztuka w Łodzi 2. Materiały sesji naukowej zorganizowanej przez Łódzki Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w dniach 8−9 października 2001 roku, red. Wróblewska-Markiewicz M., Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Łódź 2003, s. 103−118.
  Google Scholar

Stefański K., Architekt lwowski – Tadeusz Obmiński (1874−1932). Twórczość w latach 1902−1914, [w:] Velis quod possis. Studia z historii sztuki ofiarowane profesorowi Janowi Ostrowskiemu, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”, Kraków 2016, s. 163−170.
  Google Scholar

Szyller S., O attykach polskich i polskich dachach wklęsłych, druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego, Warszawa 1909.
  Google Scholar

Szyller S., Czy mamy polską architekturę? Wydanie Koła Architektów w Warszawie, Warszawa 1916.
  Google Scholar

Szyller S., Tradycya budownictwa ludowego w architekturze polskiej, księgarnia Gebethnera i Wolffa druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego Warszawa 1917.
  Google Scholar

Tejszerska A., Styl narodowy w architekturze sakralnej Polski Odrodzonej (1918−1939), Wydawnictwo KUL, Lublin 2019.
  Google Scholar

Wojciechowski J., Kościół jako budowla, [w:] „Architektura i Budownictwo” 1927, nr 8−9, s. 227−260.
  Google Scholar

Wystop J., Kościół na Złotnie, cz. 2. [w:] „Złotniak” 2019, nr 7, s. 6.
  Google Scholar

Zabawa na budowę kościoła, [w:] „Rozwój” 1928, nr 228, s. 12.
  Google Scholar

Zgliński M. Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Peliszczach, [w:] Kościoły i klasztory Rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. 2, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2014, s. 223−231.
  Google Scholar

AAN, Sygn.: 2/14/0/5/719: Archiwum Akt Nowych: Zespół: 2/14/0 Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie» Seria: 5 Departament V Wyznań» Jednostka 719 Budowa, remont i konserwacja kościołów i budynków parafialnych w poszczególnych parafiach, lit. Pa-Pi (t. XXIV). 1919−1939.
  Google Scholar

AAN, Sygn.: 2/9/0/5.5/2908: Archiwum Akt Nowych: Zespół: 2/9/0 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie » Seria: 5.5 Dokumentacja techniczna » Jednostka: I 2908 Projekt budowy kościoła w powiecie łódzkim. 1926.
  Google Scholar

AAN, Sygn.: 2/9/0/5.5/I 2514: Archiwum Akt Nowych: Zespół: 2/9/0 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie» Seria: 5.5 Dokumentacja techniczna» Jednostka: I 2514 Istniejąca cerkiew prawosławna w Dubicy, pow. Brzeskiego nad Białym Jeziorem, mająca być przeniesioną do wsi Omieleniec gminy Wierzchowice powiatu Brzeskiego. Projektował inż. arch. Bronisław Nielubowicz.
  Google Scholar

ADŁ, Sygn.: 64: Archiwum Diecezjalne w Łodzi: Akta parafii Konstantynów, Sygn.: 64.
  Google Scholar

AKDŁ, Sygn.: 138: Archiwum Diecezjalne w Łodzi:, Akta Parafii pw. Jana Chrzciciela Nowe Złotno, Fundi Instructi RP 1935.
  Google Scholar

APB, Sygn.: 4/799/0/-/11: Archiwum Państwowe w Białymstoku: Zespół: 4/799/0 Starostwo Powiatowe Brzeskie Referat Rolnictwa i Reform Rolnych» Seria: bezpośrednio w zespole» Jednostka: 11 Sprawa parcelacji majątku Klukowicze, gm. Dmitrowicze, pow. brzeski, własność Bronisława Nielubowicza oraz małoletnich Jana i Hanny Nielubowiczów 1929−1938.
  Google Scholar

APŁ, Sygn.: 39/221/0/4.12/24911: Archiwum Państwowe w Łodzi: Zespół: 39/221/0 Akta miasta Łodzi» Seria: 4.12 Wydział Ewidencji Ludności» Jednostka: 24911 Spis ludności Łodzi Nicińska – Niemicz 1916−1921.
  Google Scholar

APŁ, Sygn.: 39/1/0 /4/18478: Archiwum Państwowe w Łodzi: Zespół: 39/1/0 Rząd Gubernialny Piotrkowski» Seria: 4 Wydział Budowlany» Jednostka: 18478 Kontrakt wynajmu mieszkania letniego przez inżyniera Nielubowicza od Bernarda Birencweiga w Inowłodzu.
  Google Scholar

APŁ, Sygn.: 39/1/0 /4: Archiwum Państwowe w Łodzi: Zespół: 39/1/0 Rząd Gubernialny Piotrkowski» Seria: 4 Wydział Budowlany.
  Google Scholar

DALO, Sygn.: 1/29/1998: Dierżawnyj Archiv Lvivskoi Obłasti: fond 1 Lwowski Urząd Wojewódzki, opis 29 Wydział komunikacyjno-budowlany – oddział budowlany, sprawa 1998 Powiększenie kościoła w Kuńkowcach w przemyskim powiecie.
  Google Scholar

DALO, Sygn.: 1/29/1481: Dierżawnyj Archiv Lvivskoi Obłasti: fond 1 Lwowski Urząd Wojewódzki, opis 29 Wydział komunikacyjno-budowlany, oddział budowlany, sprawa 1481 Projekt budowy rzymskokatolickiego kościoła w Piątkowej w Dobromilskim powiecie.
  Google Scholar


Published
2020-12-30

Cited by

Tejszerska, A. (2020). Two churches, two architects, one profile – national style and “borrowing” forms in the sacred architecture of the Second Polish Republic. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki I Studiów Krajobrazowych, 16(4), 59–69. https://doi.org/10.35784/teka.2378

Authors

Anna Tejszerska 
s.annat.sjk@wp.pl
Katedra Kształtowania i Projektowania Krajobrazu, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Poland
https://orcid.org/0000-0001-7872-4496

Statistics

Abstract views: 205
PDF downloads: 172