The legacy of post-war architecture in Poland as a record of political, social and economic changes

Małgorzata Rozbicka


Faculty of Architecture, Warsaw University of Technology (Poland)
https://orcid.org/0000-0003-1311-4835

Abstract

Polska powojenna architektura i urbanistyka to fenomen, który jest niezwykle zróżnicowany zarówno formalnie, jak i pod względem treści. Chociaż polscy architekci nie byli nigdy całkowicie odizolowani od architektury europejskiej i światowej, od 1945 do 1989 roku ich kreatywność architektoniczna była silnie uzależniona od przemian politycznych, społecznych i gospodarczych zachodzących w Polsce. Zjawisko to postrzegane przez jednych w negatywnym świetle, a pozytywnym dla innych, obrazuje różnorodne emocje i uczucia związane ze zmianami w materialnym dziedzictwie, obejmującymi również skrajne podejścia do idei ochrony dziedzictwa powojennego

Artykuł omawia osiągnięcia architektoniczne w okresie 1945-1949, kiedy polska architektura nie była jeszcze poddana totalnemu nacjonalizmowi i centralizacji wprowadzonej przez komunistów. W ciągu tych kilku lat, kiedy polska architektura była stosunkowo swobodna i pozostawała w bezpośredniej relacji z międzywojennym modernizmem, nastąpił okres silnego rozwoju ideologicznego. Podobnie jak w przypadku innych krajów pozostających w sferze wpływów Związku Radzieckiego, w latach 1949-1955 polska architektura naznaczona była walką kosmopolitycznego modernizmu przez totalitarny, neoklasycystyczny zamiar odzwierciedlenia społecznych i gospodarczych przemian socjalizmu (Socjalny Realizm). W okresie 1955-1960, znanym jako "odwilż październikowa", nastąpił krótki zwrot Polski w kierunku rozwoju architektury podjętego przez świat, natomiast w latach sześćdziesiątych w stronę socjalistycznego modernizmu (‘soc-modernizm’), który okazał się kluczem do powojennej modernizacji Polski w wymiarze politycznym i społecznym.Architektura niektórych obiektów publicznych była wciąż naznaczona eksperymentalnymi elementami awangardy. W tym samym czasie, szczególnie w przypadku budownictwa mieszkaniowego, pojawiały się pierwsze wystandaryzowane  obiekty całkowicie podporządkowane technokratycznym dogmatom ‘realnego socjalizmu’, szczególnie rygorystycznym pod względem ekonomicznym i użytkowym.

Kolejna część artykułu opisuje nowoczesną architekturę socjalistyczną lat 1970-1980, kiedy to nastąpiło znaczne otwarcie Polski na Zachód zarówno w sensie politycznym, jak i ekonomicznym. Dekada wyjątkowo dynamicznego rozwoju w budownictwie mieszkaniowym (już częściowo uwolniona od dogmatu norm i skrajnej standaryzacji) w połączeniu z kredytami zaowocowała szeregiem ambitnych obiektów publicznych, w tym wielu bardzo interesujących kościołów, które powinny być wymieniane i opisywane na tle krajów tak zwanego Bloku Wschodniego. Zaprezentowano również osiągnięcia architektoniczne z lat osiemdziesiątych. Był to okres narastającego kryzysu społecznego i politycznego oraz trwająca likwidacja radzieckiego modelu komunizmu i zastąpienie go przez bardziej demokratyczne struktury. W polskiej architekturze oznaczało to uwolnienie rynku architektonicznego i powrót indywidualnej twórczości architektonicznej. Konsekwencją tego był bezprecedensowy rozwój, inspirowany głównie przez ideologię postmodernizmu i pluralizm stylistyczny. W latach dziewięćdziesiątych dodano do tego intensywnie rozszerzającą się komercjalizację i neoliberalizm dialogu architektonicznego, który w praktyce oznaczał koniec etosu społecznego architektury Modernizm w Polsce.


Keywords:

post-war Polish architecture, social, political and economic context, development phases, resource characteristic

Architektura Nowej Huty lat 1949–1970, SARP Oddział Kraków, Kraków 2013.
  Google Scholar

Baraniewski W., Ideologia w architekturze Warszawy okresu realizmu socjalistycznego, „Rocznik Historii Sztuki”, t. XXII, Neriton, Warszawa 1996.
  Google Scholar

Beiersdorf Z., Komorowski W., Nowa Huta lat pięćdziesiątych. Dziedzictwo – zagrożenia i perspektywy, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, ICOMOS Polska, ICOMOS Deutschland, Krajowy Ośrodek Badań i Konserwacji, Warszawa–Berlin 2010.
  Google Scholar

Bierut B., Sześcioletni plan odbudowy Warszawy, Warszawa 1949.
  Google Scholar

Błaszczyk D., Żórawski J., Przerwane dzieło modernizmu, Salix Ajba, Warszawa 2010.
  Google Scholar

Budzyński M., Kościół na Ursynowie Północnym w Warszawie, „Architektura”, 1982, nr. 5/6.
  Google Scholar

Budzyński M., Ursynów Północny – uwarunkowania, zasady, „Architektura”, 1975, nr 1/2.
  Google Scholar

Chmielewski J. M., Mirecka M., Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Warszawa 2007.
  Google Scholar

Czapelski M., „Mistery” i inni. O warszawskiej architekturze mieszkaniowej lat 60. i jej uwarunkowaniach, [w:] Mister Warszawy. Architektura mieszkaniowa lat 60. XX wieku., (red.) Ł. Gorczyca, Marek Czapelski, Warszawa 2012.
  Google Scholar

Czuba M., Architektura sakralna II poł. XX wieku w Polsce – waloryzacja i ochrona prawna, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, (red.) B. Szmygin, J. Haspel, ICOMOS Polska, ICOMOS Deutschland, Krajowy Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa–Berlin 2010.
  Google Scholar

Duda M., Patchwork. Architektura Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak, Muzeum Architektury we Wrocławiu, 2016.
  Google Scholar

Dybczyńska-Bułyszko A., Kształt dla chaosu. Twórczość Romualda Gutta a problemy polskiego modernizmu, DiG, Warszawa, 2008.
  Google Scholar

Fudala T., Mieszkanie z instrukcją obsługi. Osiedle Sady Żoliborskie Haliny Skibniewskiej, [w:] Mister Warszawy. Architektura mieszkaniowa lat 60. XX wieku., (red.) Ł. Gorczyca, Marek Czapelski, Warszawa 2012.
  Google Scholar

Galiński B., Architektura Polska 1950–1951, Państwowe Wydawnictwo Techniczne, Warszawa 1953.
  Google Scholar

Główczewski J., Optymista mimo wszystko, Wydawnictwo MOST. Warszawa 2004.
  Google Scholar

http://spoldzielniemieszkaniowe.pl/main/na-rozdro¬zu-1956-1989,177,,.html, (dostęp: 2.05.2016).
  Google Scholar

http://www.sztuka-architektury.pl/index.php?ID_PAGE=1910; (dostęp: 3.05.2016).
  Google Scholar

http://www.theatre-architecture.eu/pl/db/?theatreId=269, (dostęp: 30.05.2016).
  Google Scholar

Janowski K. B., Źródła i przebieg zmiany politycznej w Polsce (1980–1989), referat wygłoszony na 17. Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich, Kraków 15–18 września 2004, http://jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/.
  Google Scholar

Korzeniewski W., Podstawy programowania i projektowania zespołów wielorodzinnej zabudowy mieszka¬niowej, Centralny Ośrodek Informacji Budownictwa, Warszawa 1988.
  Google Scholar

Kujawa J., Spółdzielcze budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne na przykładzie największych miast województwa bydgoskiego w latach 1956–1970 (część 1), „Studia z Zakresu Prawa, Administracji i Zarządzania”, 2015, Tom 7.
  Google Scholar

Ląd wciąż nie odkryty? – z Davidem Crowleyem rozmawia Michał Wiśniewski, „HERITO”, 2014–2015, nr 17–18.
  Google Scholar

Lubocka-Hoffmann M., Miasta historyczne zachodniej i północnej Polski. Zniszczenia i programy odbudowy, Oficyna Wydawnicza Excalibur, Bydgoszcz 2004.
  Google Scholar

Majewski P., Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu., Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2009.
  Google Scholar

Marciniak P., Architektura i urbanistyka Poznania w latach 1945–1989 na tle doświadczeń europejskich, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2009.
  Google Scholar

Miłobędzki A., Architektura ziem Polski/The Architecture of Poland, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1994.
  Google Scholar

Miłobędzkim A., Architektura ziem Polski, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1994.
  Google Scholar

Normatyw projektowania mieszkań i budynków mieszkalnych wielorodzinnych w miastach i osiedlach, [w:] Uchwała Rady Ministrów nr 364, 1959.
  Google Scholar

Olszewski A. K., Architektura polska w latach 1944–1960, [w:] Polskie życie artystyczne w latach 1945–1960 (red.) A. Wojciechowski, Wrocław– Warszawa–Kraków 1992.
  Google Scholar

Olszewski A. K., Architektura polska w latach 1944–1960, [w:] Polskie życie artystyczne w latach 1945–1960, (red.) A. Wojciechowski, Wrocław–Warszawa–Kraków, 1992.
  Google Scholar

Oświadczenie II Ogólnopolskiej narady architektów na temat architektury mieszkaniowej, Gdańsk 1984, „Architektura” nr 2, 1984.
  Google Scholar

Pierwsza Krajowa Narada Architektów, „Architektura, 1953, nr 7.
  Google Scholar

Roguska J., Syrkus H., Syrkus Sz., Koncepcje typizacji i uprzemysłowienia architektury mieszkaniowej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 2000, z. 2.
  Google Scholar

Sepioł J., Architektura polskiej demokracji, [w:] Form Follows Freedom, Architektura dla kultury w Polsce 2000+, (red.) J.Purchla, J. Sepioł, MCK, Kraków 2015.
  Google Scholar

Skolimowska A., Modulor polski. Historia osiedla Za Żelazną Bramą, [w:] Mister Warszawy. Architektura mieszkaniowa lat 60. XX wieku., (red.) Ł. Gorczyca, M. Czapelski, Warszawa 2012.
  Google Scholar

Stefański K., Architektura Polska 1949–1956, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1982, z. 1–2.
  Google Scholar

Syrkus H., Ku idei osiedla społecznego, PWN, Warszawa 1976.
  Google Scholar

Szafer T. P., Nowa architektura polska. Diariusz 1976–1980, Arkady, Warszawa 1981.
  Google Scholar

Szafer T. P., Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970, Wyd. Arkady, Warszawa 1972.
  Google Scholar

Szafer T. P., Współczesna architektura polska, Arkady, Warszawa 1988.
  Google Scholar

Uchwała nr 104 Rady Ministrów z 11 marca 1961 r. w sprawie zmian w normatywie projektowania mieszkań i budynków mieszkalnych wielorodzinnych w miastach i osiedlach (M.P. z 1961 Nr 26, poz. 124).
  Google Scholar

Uchwała Nr 126 Rady Ministrów z dn. 13.05.1966 r. w sprawie dalszego rozwoju typizacji w budownictwie (M.P. Nr 30, poz. 157),
  Google Scholar

Uchwała nr 216 Rady Ministrów z 13 czerwca 1961 r. w sprawie realizacji przykładowego oszczędnego budownictwa mieszkaniowego (M.P. z 1961 r. Nr 63, poz. 269).
  Google Scholar

Uchwała Nr 285 Rady Ministrów z dn. 02.07.1959 r. w sprawie przyjęcia tez dotyczących typizacji w budow¬nictwie (M. P. Nr 70, poz. 365, M. P. Nr 23, poz. 109).
  Google Scholar

Uchwała Nr 285 Rady Ministrów z dn. 02.07.1959 r. w sprawie przyjęcia tez dotyczących typizacji w budow¬nictwie (M. P. Nr 70, poz. 365, M. P. Nr 23, poz. 109.
  Google Scholar

Ustawa Prawo budowlane z 31 stycznia 1961 roku, Dz.U., nr 7, poz. 46, znowelizowana w 1965 roku.
  Google Scholar

Wnioski z Ogólnopolskiej Narady Architektów, „Architektura”, 1956, nr 5.
  Google Scholar

Wojtkun G., Wielka płyta na styku żelaznej kurtyny, ”Przestrzeń i Forma”, 2011, nr 15.
  Google Scholar

Wojtkun G., Wielorodzinne budownictwo mieszkaniowe. Wizje a rzeczywistość, Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej nr 591, Szczecin 2008.
  Google Scholar

Zachwatowicz J., Architektura polska, Arkady, Warszawa 1966.
  Google Scholar

Zachwatowicz J., Kościoły w Polsce odbudowane i wybudowane 1945–1965, Ars Christiana, Warszawa 1966.
  Google Scholar

Zamorska-Przyłuska E. (red.), O architekturze Romualda Loeglera, Kraków 1997.
  Google Scholar

Zarządzenie nr 10 Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 20 stycznia 1974 r. w sprawie ustanowienia normatywu technicznego projektowania mieszkań i budynków mieszkalnych wielorodzinnych dla ludności nierolniczej, „Dziennik Budownictwa” 1974 nr 2, poz. 3.
  Google Scholar

Zarządzenie nr 15 Przewodniczącego Komitetu Budownictwa, Urbanistyki i Architektury z dn. 21 lutego 1961 w sprawie głównych wskaźników do projektowania osiedli mieszkaniowych w latach 1961–1965, Warszawa 1961;
  Google Scholar

Zarządzenie nr 9 Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 29 stycznia 1974 r. w sprawie wskaźników i wytycznych dla terenów mieszkaniowych w miastach. Dz. Bud. nr 2 z dnia 2 lutego 1974 r., poz. 2.
  Google Scholar


Published
2017-03-21

Cited by

Rozbicka, M. (2017). The legacy of post-war architecture in Poland as a record of political, social and economic changes. Protection of Cultural Heritage, (3), 45–68. https://doi.org/10.24358/ODK_2017_03_04

Authors

Małgorzata Rozbicka 

Faculty of Architecture, Warsaw University of Technology Poland
https://orcid.org/0000-0003-1311-4835

dr hab. inż. arch., profesor Politechniki Warszawskiej, kierownik Zakładu Architektury
Polskiej na Wydziale Architektury PW. Pełni funkcję dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
Przewodnicząca Komitetu d.s. Światowego Dziedzictwa Kulturowego w Polsce. Autorka wielu
publikacji naukowych i ekspertyz z zakresu historii architektury polskiej i ochrony dziedzictwa
kulturowego.



Statistics

Abstract views: 326
PDF downloads: 332