Tematem kolejnego monograficznego numeru czasopisma Ochrona Dziedzictwa Kulturowego są miejsca pamięci. Pojęcie miejsce pamięci (place of memory, Lieux de memoire) jest bowiem coraz częściej stosowane w ochronie dziedzictwa. W ramach tej dyscypliny jest ono zwykle rozumiane jako miejsce historyczne lub obiekt historyczny, którego znaczenie/wartość wynika przede wszystkim z wydarzenia, które się w tym miejscu/obiekcie rozegrało. Istotą miejsca pamięci – wyróżniającą na tle innych grup dziedzictwa – jest relacja pomiędzy komponentem materialnym i niematerialnym. W przypadku miejsc pamięci znaczenie komponentu niematerialnego jest większe niż komponentu materialnego.
W szeroko rozumianej ochronie dziedzictwa pojęcie miejsca pamięci nie jest nowe. Jednak w Polsce na przestrzeni kilkudziesięciu powojennych lat miało ono przede wszystkim narodowe i martyrologiczne konotacje, ponieważ przedmiotem zainteresowania były głównie „miejsca pamięci narodowej”. Tak rozumiane miejsca pamięci były traktowane jako ważne i zasługujące na ochronę, jednak kluczowa była ich wartość symboliczna, która określała formę ich zachowania. Dlatego koncentrowano się na przekazie informacji i symboli, a nie na konserwatorskiej ochronie elementów i wartości zabytkowych. W konsekwencji sposób postępowania z miejscami pamięci był w zasadzie wyłączony z dyskursu konserwatorskiego.
W ostatnich latach sytuacja się zmienia za sprawą swoistego przeniesienia pojęcia miejsca pamięci z nauk historycznych. W obszarze tych nauk termin ten jest rozumiany szeroko, często metaforycznie. Takie podejście zainspirowało również w ochronie dziedzictwa nowe spojrzenie na tę specyficzną grupę zabytków, której wspólną cechą jest skromna forma materialna (czasami w ogóle jej nie ma), w stosunku do znaczenia/wartości, którego miejsce jest nośnikiem. Jednocześnie uznano, że dla dóbr takich jak pola bitew, miejsc związanych z życiem ważnych postaci, miejsc zagłady i niewoli, miejsc katastrof czy innych znaczących wydarzeń historycznych trzeba opracować odrębne formy konserwatorskiego działania.
Tradycyjna teoria konserwatorska nie zajmowała się odrębnie miejscami pamięci, a więc nie sformułowała zasad ochrony dostosowanych do ich specyfiki. Dlatego obecnie jest to w pewien sposób nowa grupa zabytków i nowy problem w ochronie i konserwacji dziedzictwa. Wymaga opracowania, zarówno z punktu widzenia teorii jak i praktyki konserwatorskiej. Dla miejsc pamięci trzeba więc określić podstawowe pojęcia i zasady konserwatorskiego działania oraz rozpowszechnić dobre przykłady ich ochrony.

We współczesnej ochronie dziedzictwa podbudowa teoretyczna jest w dużej części reakcją na możliwości praktyki. Dlatego również w przypadku miejsc pamięci teoretyczne opracowanie problemu powinno uwzględnić doświadczenia, tradycje i możliwości praktyczne. Tym niemniej punktem wyjścia dla działań konserwatorskich powinno być przeanalizowanie w ramach teorii konserwatorskiej trzech grup zagadnień.
Po pierwsze konieczne jest zdefiniowanie miejsca pamięci w ramach szerokiej dyscypliny jaką jest współczesna ochrona dziedzictwa. Trzeba określić cechy charakteryzujące tę grupę zabytków, aby można było je rozpoznać w całym zbiorze dziedzictwa. Trzeba też ustalić czy wśród miejsc pamięci należy wydzielić podgrupy typologiczne o wspólnej charakterystyce. Może to być uzasadnione, gdyż w zależności od specyfiki materialnej poszczególnych grup, wartości niematerialnej oraz relacji, jaka wiąże te komponenty, powinny być określone zasady i formy postępowania konserwatorskiego.
Po drugie konieczne jest opracowanie modelowych form analizy, dokumentacji i interpretacji miejsc pamięci. Jest to nowe i trudne zadanie, ponieważ metody analizy, dokumentacji i interpretacji tradycyjnych zabytków (np. budowli) były skoncentrowane na ich substancji i formie. Konserwatorzy nie potrzebowali więc metodologii pozwalającej określić w jaki sposób wartości/przekazy niematerialne są reprezentowane przez materialne elementy. Tymczasem jest to szczególnie potrzebne, gdy komponent materialny jest skromny lub fragmentaryczny.
Po trzecie konieczne jest opracowanie zasad i formy ochrony konserwatorskiej miejsc pamięci. Zasady ochrony autentycznych elementów miejsc pamięci powinny być zgodne z generalnymi zasadami konserwatorskimi. Jednak skoro istotą miejsc pamięci jest znaczący komponent niematerialny nie mający odpowiedniej reprezentacji w komponencie materialnym, to konieczne może być dodatkowe utrwalenie/przedstawienie go współczesnymi środkami materialnymi. A zatem konieczne jest określenie zasad i granic takich współczesnych interwencji w zabytkową przestrzeń. Jest to warunek ochrony integralności i autentyzmu miejsc pamięci.
Wymienione trzy grupy problemów wymagają opracowania aby można było uznać, że ochrona miejsc pamięci stała się pełnoprawnym elementem współczesnego zabytkoznawstwa i konserwatorstwa.
Warto też podkreślić, że miejsca pamięci są przedmiotem dyskusji w międzynarodowym środowisku konserwatorskim. Inspiracją tej dyskusji były przede wszystkim problemy ochrony, konserwacji i interpretacji miejsc pamięci, które zostały wpisane lub dopiero kandydują na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Szczególnie problematyczne jest stosowane tzw. kryterium VI, które w systemie Światowego Dziedzictwa wprowadzono właśnie do ujmowania wartości niematerialnych. W praktyce było ono stosowane ostrożnie i z zasady nie było jedynym kryterium podczas oceny dóbr nominowanych na Listę UNESCO. Rozumiano bowiem, że w przypadku wartości niematerialnych pole interpretacji jest bardzo szerokie i subiektywne – w porównaniu do oceny wartości dóbr fizycznie istniejących. Poza tym wartości czy znaczenia niematerialne łatwiej można interpretować i wykorzystać do wskazywania, interpretowania i utrwalania różnych antagonizmów czy nawet konfliktów. A takie działania są oczywiście całkowicie sprzeczne z założeniami UNESCO.
Przez wiele lat stosowanie kryterium VI wydawało się być pod kontrolą. Obecnie jednak pogłębia się upolitycznienie Listy Światowego Dziedzictwa. Lista UNESCO coraz częściej jest wykorzystywana przez niektóre kraje jako instrument polityki zewnętrznej i wewnętrznej. Prestiż Światowego Dziedzictwa sprawia bowiem, że komunikaty których nośnikiem są obiekty wpisane na Listę zyskują międzynarodowy rozgłos i status. Dlatego narasta presja niektórych krajów by w taki sposób wykorzystywać Światowe Dziedzictwo, a dobra należące do kategorii miejsc pamięci nadają się do tego najlepiej.
Zagrożenia te zostały rozpoznane w Centrum Światowego Dziedzictwa. Uznano konieczność precyzyjniejszej interpretacji i uściślenia kryterium VI oraz całej grupy dóbr określanych jako miejsca pamięci. W ostatnich latach z inicjatywy UNESCO i przy wsparciu rządu Republiki Korei powołano międzynarodową Grupę Roboczą, która opracowała raport pt. Interpretation of Sites of Memory (ogłoszony w styczniu 2018 roku). Przedstawia on szereg informacji, formułuje rekomendacje i popularyzuje wybór zabytkowych miejsc pamięci, których ochronę uznano za przykład tzw. dobrych praktyk.
Dyskusja na temat miejsc pamięci oraz wspomniany raport odbywały się w jednoznacznie określonym kontekście Światowego Dziedzictwa. To narzuciło ramy tej dyskusji, a jednocześnie ograniczyło możliwość odniesienia jej wyników do praktyki konserwatorskiej w Polsce. Dlatego nie ma wątpliwości, że nasze środowisko konserwatorskie powinno samodzielnie opracować problem ochrony miejsc pamięci, próbując określić wymienione wcześniej zagadnienia. Tym bardziej, że w raporcie na temat miejsc pamięci i Światowego Dziedzictwa nie podjęto zasadniczych kwestii metodologicznych. Jest to więc temat nadal czekający na opracowanie.